円筒座標での連続の式とナビエ・ストークス方程式

Last updated:

管内流れを議論する場合、円筒座標系で表した流体力学の基礎方程式が必要になる。 基本的には、これまでに導出した連続の式およびナビエ・ストークス方程式に対して、円筒座標系のナブラとラプラシアンを代入してやればよい。

円筒座標系での連続の式

連続の式は以下のように表すことが出来る(レイノルズの輸送定理と連続の式)

ρt+(ρv)=0\begin{equation} % \label{eq:LandauLifshitzVol6_1.2} \frac{\partial \rho}{\partial t} + \nabla \cdot (\rho \bm{v}) = 0 \end{equation}

また、円筒座標系でのナブラ\nablaは次のように表すことができる(円筒座標・極座標のナブラとラプラシアン)

=err+eθ1rθ+ezz\begin{equation} % \label{eq:nabla} \nabla = \bm{e}_r \frac{\partial}{\partial r} + \bm{e}_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial \theta} + \bm{e}_z \frac{\partial}{\partial z} \end{equation}

円筒座標系での連続の式を得るには、(1)に(2)をそのまま代入してやればよい。

ρt+1rr(rρvr)+1rθ(ρvθ)+z(ρvz)=0\begin{equation} \frac{\partial \rho}{\partial t} + \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial r} (r \rho v_r) + \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial \theta} (\rho v_\theta) + \frac{\partial}{\partial z} (\rho v_z) = 0 \end{equation}

円筒座標系のナビエ・ストークス方程式

ナビエ・ストークス方程式は以下のように表すことができる(ナビエ・ストークス方程式の導出)。 ただし、ζ\zetaは体積粘性率(bulk viscosity)、η\etaせん断粘性率(shear viscosity) である。また今回は、重力などの流体質量に直接働く力はないものとする。

ρvt+ρvv=p+ηΔv+(ζ+13η)(v)\begin{equation} % \label{eq:navier-stokes} \rho \frac{\partial \bm{v}}{\partial t} + \rho \bm{v} \cdot \nabla \bm{v} = - \nabla p + \eta \Delta \bm{v} + \left( \zeta + \frac{1}{3} \eta \right) \nabla (\nabla \cdot \bm{v}) \end{equation}

また、円筒座標系でのラプラシアンは次のように表すことができた(円筒座標・極座標のナブラとラプラシアン)

Δ=2r2+1rr+1r22θ2+2z2\begin{equation} % \label{eq:laplacian} \Delta = \frac{\partial^2}{\partial r^2} + \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial r} + \frac{1}{r^2} \frac{\partial^2}{\partial \theta^2} + \frac{\partial^2}{\partial z^2} \end{equation}

よって(4)に(2)と(5)を代入すれば、円筒座標系でのナビエ・ストークス方程式が得られる。

ρt(vrer+vθeθ+vzez)+ρ(vrr+vθrθ+vzz)(vrer+vθeθ+vzez)=(erpr+eθ1rpθ+ezpz)+η(2r2+1rr+1r22θ2+2z2)(vrer+vθeθ+vzez)+(ζ+13η)(err+eθ1rθ+ezz)(vrr+vrr+1rvθθ+vzz)\begin{align} &\rho \frac{\partial}{\partial t} \left( v_r \bm{e}_r + v_\theta \bm{e}_\theta + v_z \bm{e}_z \right) + \rho \left( v_r \frac{\partial}{\partial r} + \frac{v_\theta}{r} \frac{\partial}{\partial \theta} + v_z \frac{\partial}{\partial z} \right) \left( v_r \bm{e}_r + v_\theta \bm{e}_\theta + v_z \bm{e}_z \right) \notag \\ &= - \left( \bm{e}_r \frac{\partial p}{\partial r} + \bm{e}_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial p}{\partial \theta} + \bm{e}_z \frac{\partial p}{\partial z} \right) \notag \\ &\quad+ \eta \left( \frac{\partial^2}{\partial r^2} + \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial r} + \frac{1}{r^2} \frac{\partial^2}{\partial \theta^2} + \frac{\partial^2}{\partial z^2} \right) \left( v_r \bm{e}_r + v_\theta \bm{e}_\theta + v_z \bm{e}_z \right) \notag \\ &\quad+ \left( \zeta + \frac{1}{3} \eta \right) \left( \bm{e}_r \frac{\partial}{\partial r} + \bm{e}_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial \theta} + \bm{e}_z \frac{\partial}{\partial z} \right) \left( \frac{\partial v_r}{\partial r} + \frac{v_r}{r} + \frac{1}{r} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} + \frac{\partial v_z}{\partial z} \right) \end{align}

ただし、粘性項に含まれる(v)(\nabla \cdot \bm{v})については以下のように展開した。

v=(err+eθ1rθ+ezz)(vrer+vθeθ+vzez)=err(vrer)+err(vθeθ)+ezr(vzez)+eθ1rθ(vrer)+eθ1rθ(vθeθ)+eθ1rθ(vzez)+ezz(vrer)+ezz(vθeθ)+ezz(vzez)=vrr(erer)+vθr(ereθ)+vzr(erez)+eθ1r(ervrθ+vreθ)+eθ1r(eθvθθvθer)+1rvzθ(eθez)+vrr(ezer)+vθz(ezeθ)+vzz(ezez)=vrr+vrr+1rvθθ+vzz\begin{align} &\nabla \cdot \bm{v} = \left( \bm{e}_r \frac{\partial}{\partial r} + \bm{e}_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial \theta} + \bm{e}_z \frac{\partial}{\partial z} \right) \cdot \left( v_r \bm{e}_r + v_\theta \bm{e}_\theta + v_z \bm{e}_z \right) \notag \\ &= \bm{e}_r \cdot \frac{\partial}{\partial r} (v_r \bm{e}_r) + \bm{e}_r \cdot \frac{\partial}{\partial r} (v_\theta \bm{e}_\theta) + \bm{e}_z \cdot \frac{\partial}{\partial r} (v_z \bm{e}_z) \notag \\ &\quad+ \bm{e}_\theta \cdot \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial \theta} (v_r \bm{e}_r) + \bm{e}_\theta \cdot \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial \theta} (v_\theta \bm{e}_\theta) + \bm{e}_\theta \cdot \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial \theta} (v_z \bm{e}_z) \notag \\ &\quad+ \bm{e}_z \cdot \frac{\partial}{\partial z} (v_r \bm{e}_r) + \bm{e}_z \cdot \frac{\partial}{\partial z} (v_\theta \bm{e}_\theta) + \bm{e}_z \cdot \frac{\partial}{\partial z} (v_z \bm{e}_z) \notag \\ &=\frac{\partial v_r}{\partial r} (\bm{e}_r \cdot \bm{e}_r) + \frac{\partial v_\theta}{\partial r} (\bm{e}_r \cdot \bm{e}_\theta) + \frac{\partial v_z}{\partial r} (\bm{e}_r \cdot \bm{e}_z) \notag \\ &\quad+ \bm{e}_\theta \cdot \frac{1}{r} \left( \bm{e}_r \frac{\partial v_r}{\partial \theta} + v_r \bm{e}_\theta \right) + \bm{e}_\theta \cdot \frac{1}{r} \left( \bm{e}_\theta \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} - v_\theta \bm{e}_r \right) + \frac{1}{r} \frac{\partial v_z}{\partial \theta} (\bm{e}_\theta \cdot \bm{e}_z) \notag \\ &\quad+ \frac{\partial v_r}{\partial r} (\bm{e}_z \cdot \bm{e}_r) + \frac{\partial v_\theta}{\partial z} (\bm{e}_z \cdot \bm{e}_\theta) + \frac{\partial v_z}{\partial z} (\bm{e}_z \cdot \bm{e}_z) \notag \\ &=\frac{\partial v_r}{\partial r} + \frac{v_r}{r} + \frac{1}{r} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} + \frac{\partial v_z}{\partial z} \end{align}

これをrr成分、θ\theta成分、zz成分に分けて書き下すと以下のようになる。

ρvrt+ρvrvrr+ρvθ1rvrθρvθ2r+ρvzvrz=pr+ηrr(rvrr)+ηr22vrθ22ηr2vθθηvrr2+η2vrz2+(ζ+13η)r(vrr+vrr+1rvθθ+vzz)\begin{align} &\rho \frac{\partial v_r}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_r}{\partial r} + \rho v_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial v_r}{\partial \theta} - \rho \frac{v_\theta^2}{r} + \rho v_z \frac{\partial v_r}{\partial z} \notag \\ &\quad= - \frac{\partial p}{\partial r} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_r}{\partial r} \right) + \frac{\eta}{r^2} \frac{\partial^2 v_r}{\partial \theta^2} - \frac{2\eta}{r^2} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} - \eta\frac{v_r}{r^2} + \eta \frac{\partial^2 v_r}{\partial z^2} \notag \\ &\hspace{21pt}+ \left( \zeta + \frac{1}{3} \eta \right) \frac{\partial}{\partial r} \left( \frac{\partial v_r}{\partial r} + \frac{v_r}{r} + \frac{1}{r} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} + \frac{\partial v_z}{\partial z} \right) \end{align} ρvθt+ρvrvθr+ρvθ1rvθθ+ρvθvrr+ρvzvθz=1rpθ+ηrr(rvθr)+ηr22vθθ2+2ηr2vrθηvθr2+η2vθz2+(ζ+13η)1rθ(vrr+vrr+1rvθθ+vzz)\begin{align} & \rho \frac{\partial v_\theta}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_\theta}{\partial r} + \rho v_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} + \rho \frac{v_\theta v_r}{r} + \rho v_z \frac{\partial v_\theta}{\partial z} \notag \\ &\quad= - \frac{1}{r} \frac{\partial p}{\partial \theta} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_\theta}{\partial r} \right) + \frac{\eta}{r^2} \frac{\partial^2 v_\theta}{\partial \theta^2} + \frac{2\eta}{r^2} \frac{\partial v_r}{\partial \theta} - \eta \frac{v_\theta}{r^2} + \eta \frac{\partial^2 v_\theta}{\partial z^2}\notag \\ &\hspace{21pt}+ \left( \zeta + \frac{1}{3} \eta \right) \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial \theta} \left( \frac{\partial v_r}{\partial r} + \frac{v_r}{r} + \frac{1}{r} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} + \frac{\partial v_z}{\partial z} \right) \end{align} ρvzt+ρvrvzr+ρvθ1rvzθ+ρvzvzz=pz+ηrr(rvzr)+ηr22vzθ2+η2vzz2+(ζ+13η)z(vrr+vrr+1rvθθ+vzz)\begin{align} & \rho \frac{\partial v_z}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_z}{\partial r} + \rho v_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial v_z}{\partial \theta} + \rho v_z \frac{\partial v_z}{\partial z} \notag \\ &\quad= - \frac{\partial p}{\partial z} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_z}{\partial r} \right) + \frac{\eta}{r^2} \frac{\partial^2 v_z}{\partial \theta^2} + \eta \frac{\partial^2 v_z}{\partial z^2} \notag \\ &\hspace{21pt}+ \left( \zeta + \frac{1}{3} \eta \right) \frac{\partial}{\partial z} \left( \frac{\partial v_r}{\partial r} + \frac{v_r}{r} + \frac{1}{r} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} + \frac{\partial v_z}{\partial z} \right) \end{align}

軸対称・非圧縮などの場合について

ナビエ・ストークス方程式をそのままの形で扱うのは難しいので、扱う問題に応じて適切な簡略化がしばしば行われる。 ここでは、いくつかの仮定をおいた場合、連続の式とナビエ・ストークス方程式がどう変形されるかを確認しておく。

旋回のない軸対称問題vθ=0v_\theta = 0であれば、連続の式とナビエ・ストークス方程式は以下のように簡略化できる。

ρt+1rr(rρvr)+z(ρvz)=0\begin{equation} \frac{\partial \rho}{\partial t} + \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial r} (r \rho v_r) + \frac{\partial}{\partial z} (\rho v_z) = 0 \end{equation} ρvrt+ρvrvrr+ρvzvrz=pr+ηrr(rvrr)ηvrr2+η2vrz2+(ζ+13η)r(vrr+vrr+vzz)\begin{align} \rho \frac{\partial v_r}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_r}{\partial r} + \rho v_z \frac{\partial v_r}{\partial z} =& - \frac{\partial p}{\partial r} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_r}{\partial r} \right) - \eta \frac{v_r}{r^2} + \eta \frac{\partial^2 v_r}{\partial z^2} \notag \\ &+ \left( \zeta + \frac{1}{3} \eta \right) \frac{\partial}{\partial r} \left( \frac{\partial v_r}{\partial r} + \frac{v_r}{r} + \frac{\partial v_z}{\partial z} \right) \end{align} ρvzt+ρvrvzr+ρvzvzz=pz+ηrr(rvzr)+η2vzz2+(ζ+13η)z(vrr+vrr+vzz)\begin{align} \rho \frac{\partial v_z}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_z}{\partial r} + \rho v_z \frac{\partial v_z}{\partial z} =& - \frac{\partial p}{\partial z} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_z}{\partial r} \right) + \eta \frac{\partial^2 v_z}{\partial z^2} \notag \\ &+ \left( \zeta + \frac{1}{3} \eta \right) \frac{\partial}{\partial z} \left( \frac{\partial v_r}{\partial r} + \frac{v_r}{r} + \frac{\partial v_z}{\partial z} \right) \end{align}

さらに半径方向にも一様である場合、一次元流れとして以下のように簡略化できる。

ρt+z(ρvz)=0\begin{equation} \frac{\partial \rho}{\partial t} + \frac{\partial}{\partial z} (\rho v_z) = 0 \end{equation} ρvzt+ρvzvzz=pz+(ζ+43η)2vzz2\begin{equation} \rho \frac{\partial v_z}{\partial t} + \rho v_z \frac{\partial v_z}{\partial z} = - \frac{\partial p}{\partial z} + \left( \zeta + \frac{4}{3} \eta \right) \frac{\partial^2 v_z}{\partial z^2} \end{equation}

圧縮性を考慮しないρ=const\rho = \mathrm{const}の場合、連続の式とナビエ・ストークス方程式は以下のように表される。 このとき、粘性係数はη\etaのみとなり、動粘性係数ν=η/ρ\nu = \eta/\rhoを用いることも多い。

1rr(rvr)+1rvθθ+vzz=0\begin{equation} \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial r} (r v_r) + \frac{1}{r} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} + \frac{\partial v_z}{\partial z} = 0 \end{equation} ρvrt+ρvrvrr+ρvθ1rvrθρvθ2r+ρvzvrz=pr+ηrr(rvrr)+ηr22vrθ22ηr2vθθηvrr2+η2vrz2\begin{align} &\rho \frac{\partial v_r}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_r}{\partial r} + \rho v_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial v_r}{\partial \theta} - \rho \frac{v_\theta^2}{r} + \rho v_z \frac{\partial v_r}{\partial z} \notag \\ &\quad= - \frac{\partial p}{\partial r} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_r}{\partial r} \right) + \frac{\eta}{r^2} \frac{\partial^2 v_r}{\partial \theta^2} - \frac{2\eta}{r^2} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} - \eta\frac{v_r}{r^2} + \eta \frac{\partial^2 v_r}{\partial z^2} \end{align} ρvθt+ρvrvθr+ρvθ1rvθθ+ρvθvrr+ρvzvθz=1rpθ+ηrr(rvθr)+ηr22vθθ2+2ηr2vrθηvθr2+η2vθz2\begin{align} & \rho \frac{\partial v_\theta}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_\theta}{\partial r} + \rho v_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial v_\theta}{\partial \theta} + \rho \frac{v_\theta v_r}{r} + \rho v_z \frac{\partial v_\theta}{\partial z} \notag \\ &\quad= - \frac{1}{r} \frac{\partial p}{\partial \theta} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_\theta}{\partial r} \right) + \frac{\eta}{r^2} \frac{\partial^2 v_\theta}{\partial \theta^2} + \frac{2\eta}{r^2} \frac{\partial v_r}{\partial \theta} - \eta \frac{v_\theta}{r^2} + \eta \frac{\partial^2 v_\theta}{\partial z^2} \end{align} ρvzt+ρvrvzr+ρvθ1rvzθ+ρvzvzz=pz+ηrr(rvzr)+ηr22vzθ2+η2vzz2\begin{align} & \rho \frac{\partial v_z}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_z}{\partial r} + \rho v_\theta \frac{1}{r} \frac{\partial v_z}{\partial \theta} + \rho v_z \frac{\partial v_z}{\partial z} \notag \\ &\quad= - \frac{\partial p}{\partial z} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_z}{\partial r} \right) + \frac{\eta}{r^2} \frac{\partial^2 v_z}{\partial \theta^2} + \eta \frac{\partial^2 v_z}{\partial z^2} \end{align}

旋回のない軸対称問題vθ=0v_\theta = 0であれば、以下のように簡略化できる。

1rr(rvr)+vzz=0\begin{equation} \frac{1}{r} \frac{\partial}{\partial r} (r v_r) + \frac{\partial v_z}{\partial z} = 0 \end{equation} ρvrt+ρvrvrr+ρvzvrz=pr+ηrr(rvrr)ηvrr2+η2vrz2\begin{align} &\rho \frac{\partial v_r}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_r}{\partial r} + \rho v_z \frac{\partial v_r}{\partial z} = - \frac{\partial p}{\partial r} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_r}{\partial r} \right) - \eta\frac{v_r}{r^2} + \eta \frac{\partial^2 v_r}{\partial z^2} \end{align} ρvzt+ρvrvzr+ρvzvzz=pz+ηrr(rvzr)+η2vzz2\begin{align} \rho \frac{\partial v_z}{\partial t} + \rho v_r \frac{\partial v_z}{\partial r} + \rho v_z \frac{\partial v_z}{\partial z} = - \frac{\partial p}{\partial z} + \frac{\eta}{r} \frac{\partial}{\partial r} \left( r \frac{\partial v_z}{\partial r} \right) + \eta \frac{\partial^2 v_z}{\partial z^2} \end{align}

関連記事

ナビエ・ストークス方程式の導出

流体力学の基礎となるナビエ・ストークス方程式(Navier-Stokes Equations)の導出過程を解説します。連続体の運動方程式を起点に、どのような構成則を設定することで、粘性と圧縮性が導入されるかを考察します。

レイノルズの輸送定理と連続の式

相加的な物理量の積分に関するラグランジュ微分の関係を表すレイノルズの輸送定理(Reynolds Transport Theorem)を導出します。具体的なレイノルズの輸送定理の適用例として連続の式(質量保存の式)を示します。